Ddiwedd yr 11eg ganrif, estynnodd y Normaniaid eu concwest o Loegr i mewn i Gymru, ac fe ddaeth Castell Penfro’n ganolfan reoli’r Normaniaid yn Ne Sir Benfro.
Cwnstabl y Castell ar ran Harri I oedd Gerald de Windsor. Penderfynodd adeiladu ei gaer ei hun ar Afon Caeriw, ryw ddeng milltir i fyny’r foryd o Benfro.
Ond nid hwn oedd yr anheddiad cyntaf ar y safle. Mae gwaith cloddio wedi datgelu anheddiad o Oes yr Haearn. Daethpwyd o hyd i gaer bentir sylweddol â phum ffos, a llawer iawn o grochenwaith Rhufeinig. Mae’n bosib fod anheddiad neu gaer o’r Oesoedd Tywyll wedi bodoli ar y safle hefyd.
Hanes cyfoethog
Yn ôl pob tebyg byddai caer Gerald wedi’i hadeiladu o bridd a physt pren. Codwyd Castell cerrig yn lle’r gaer honno’n ddiweddarach. Gwaith Syr Nicholas de Carew (a fu farw ym 1311) oedd llawer o’r hyn sy’n weddill o Gastell Caeriw heddiw. Ef oedd yn gyfrifol yn arbennig am y rhesi dwyreiniol a gorllewinol.
Tua diwedd y bymthegfed ganrif, cafodd y Castell ei wella a’i ehangu’n sylweddol gan gymeriad hynod liwgar, sef Syr Rhys ap Thomas (1449-1525). Addasodd y rhesi dwyreiniol a gorllewinol, a bu’n gyfrifol am lawer o’r ffenestri carreg Bath a nodweddion eraill. Roedd wedi ennill ymddiriedaeth lwyr Harri VII a Harri VIII a dywedid ei fod yn ‘rheoli’r gornel hon o Gymru fel Brenin’.
Gyda’r datblygiad olaf aeth Caeriw o fod yn gaer Ganoloesol i fod yn blasty Elisabethaidd. Adeiladodd Syr John Perrot (1530-1592) y rhes ogleddol fawreddog, â’i ffenestri anferth yn rhoi golygfa dros Lyn y Felin. Ond ni chafodd fyw i fwynhau ei gartref newydd gwych, gan iddo farw yn Nhŵr Llundain cyn y gellid cwblhau’r gwaith.
Perchnogaeth
Yn ystod y Rhyfel Cartref, roedd y Castell ym meddiant Syr George Carew a oedd wedi datgan o blaid y Brenin, ond bu garsiwn yn y Castell gan y brenhinwyr a’r seneddwyr ar wahanol adegau. Yn wir, bu iddo newid dwylo bedair gwaith, a hynny yn dilyn ymosodiad ffyrnig ar un achlysur o leiaf. Cafodd adeiladau ar yr ochr ddeheuol, gan gynnwys y gegin, eu difrodi i rwystro’r gelyn rhag gwneud defnydd pellach o’r safle. Ar ôl y Rhyfel Cartref bu’r Castell mewn defnydd am rai blynyddoedd, ond fe’i gadawyd yn wag yn y diwedd ym 1686.
Ym 1983, cymerodd Awdurdod y Parc Cenedlaethol brydles ar y Castell a’r tir o’i amgylch am 99 mlynedd. Dechreuwyd rhaglen helaeth o waith adfer a rheoli er mwyn gofalu am yr adeiladau, gwella’u hamgylchedd a hwyluso mynediad a mwynhad y cyhoedd. Rhaglen adfer hirdymor oedd hon, gan gynnwys tîm o seiri meini, diolch i gymhorthdal gan Cadw, corff Henebion Cymru.
Mae’r Castell erbyn hyn wedi’i ddynodi’n Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig (SoDdGA) oherwydd yr ystlumod sy’n cartrefu yma ynghyd â nifer o wahanol fathau o blanhigion sy’n brin yn lleol neu’n rhanbarthol. Disgrifir y rhain ar ein tudalen Bywyd Gwyllt.
Cwblhawyd gwaith adnewyddu mawr yn Nghastell Caeriw yn 2013, gan gynnwys ailosod to’r Neuadd Fach, creu canolfan ymwelwyr a siop newydd a gwella’r maes parcio. Cefnogwyd y cynllun gan Brosiect Twristiaeth Treftadaeth Cadw, a ariannwyd gan Gronfa Datblygu Rhanbarthol Ewrop drwy Lywodraeth Cymru. Buddsoddodd Awdurdod y Parc yn y gwaith adnewyddu hefyd.
Ychwanegwyd Ystafell De Nest at yr Ardd Furiog yn 2018 ac yn 2019 ychwanegwyd man chwarae fel rhan o’r ailddatblygiadau pellach.
Gweler ein tudalen digwyddiadau i ddarganfod sut y gallwch ddysgu mwy am hanes y Castell gyda thaith dywysedig neu weithgaredd.
Mwynhewch sylwebaeth sain yn archwilio hanes Castell Caeriw yma
Hanes Melin Heli Caeriw
Melin Heli Caeriw yw’r unig felin lanw o’i math sydd wedi’i hadfer yng Nghymru, ac un o ddim ond pump yng ngwledydd Prydain. Er nad yw’r Felin heno’n malu, mae’r peirianwaith yn gyfan.
Mae arddangosfa, sylwebaeth sain a byrddau rhyngweithiol i blant o bob oed yn dangos sut y defnyddiwyd dŵr fel ffynhonnell ynni gynaliadwy ar hyd yr oesoedd.
Mae’n debyg fod yr adeilad presennol yn dyddio’n ôl i ddechrau’r 19eg ganrif, ac yn wir, fe welir y dyddiad 1801 ar un o ddwy olwyn y Felin.
Weithiau gelwir y Felin yn ‘Felin Ffrengig’, sy’n gyfeiriad efallai at y defnydd o feini melin Ffrengig.
Mae union ddechreuad Melin Caeriw’n ansicr. Mae’n bosib fod Melin, a weithid â chafn ddŵr a redai o Afon Caeriw, yma cyn adeiladu’r sarn, ac mae tystiolaeth ddogfennol yn nodi bod Melin o ryw fath yn bodoli yma mor gynnar â 1542.
Mae cofnodion yn dangos bod John Bartlett ym 1558 wedi cymryd prydles ar y Felin am swm o ddeg sofren y flwyddyn.
Fe ddaw’r cyfeiriad cyntaf at sarn mewn comisiwn ym 1630 sy’n nodi bod Syr John Carew wedi adfer y fflodiardau a waliau’r sarn ryw 15 mlynedd ynghynt.
Dychwelodd y Felin i fri gyda’r adfywiad amaethyddol tua diwedd y 18fed ganrif, ac wedi’r adeg honno bu defnydd cyson arni.
Daeth y gweithgaredd i ben yn derfynol ym 1937 ac o hynny ymlaen bu’r adeilad yn segur.
Ond nid dyna ddiwedd arni, oherwydd gwnaed gwaith adnewyddu a’i gwblhau ym 1972 gan Stad Caeriw gyda chymorth arian oddi wrth Gyngor Adeiladau Hanesyddol Cymru, Cyngor Sir Penfro a Chyngor Dosbarth Gwledig Penfro.
