Pwyth Cynaliadwy Mewn Pryd 2023-2024

Mae prosiect Pwyth mewn Pryd Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro (y Parc Cenedlaethol) wedi trefnu bod grwpiau o wirfoddolwyr a phartneriaid yn dod at ei gilydd ac yn gweithio i glirio Jac y Neidiwr o nifer o safleoedd ar draws y Parc Cenedlaethol. Mae’r prosiect – a ddechreuwyd yn 2015 yng Nghwm Gwaun – wedi dangos sut y gall dull strategol gael effaith sylweddol.

Arweiniodd y gwaith gwreiddiol yng Nghwm Gwaun at reoli 80% o’r dalgylch trwy ddefnyddio dulliau arfer gorau ac mae Jac y Neidiwr bellach wedi’i ddosbarthu fel rhywogaeth sydd ‘bron â chael ei dileu’ ar yr aberoedd dwyreiniol. Mae’n cymryd dwy i bedair blynedd cyn gweld gostyngiad sylweddol yn y rhywogaeth Jac y Neidiwr ar draws dalgylch. Mae angen cydlynu a pharhau gyda’r gwaith, yn enwedig gan fod Jac y Neidiwr yn gallu gollwng miloedd o hadau i’r dirwedd gyfagos a’r dyfrffyrdd gerllaw.

Yn ystod 2023 a 2024, mae’r prosiect Pwyth mewn Pryd wedi cael ei ariannu gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri gyda Matthew Tebbut yn gweithredu fel Cydlynydd y Prosiect.

Meddai Matthew:

“Credwyd i ddechrau nad oedd modd rheoli Jac y Neidiwr oherwydd maint y broblem. Fodd bynnag, mae bellach yn cael ei reoli’n effeithiol ar draws gwahanol safleoedd yn Sir Benfro drwy’r prosiect Pwyth mewn Pryd. Mae cydweithio â thirfeddianwyr a gwirfoddolwyr a neilltuo amser contractwr yn strategol wedi arwain at ostyngiad sylweddol yn nwysedd y planhigyn goresgynnol hwn, gan hybu mwy o amrywiaeth o flodau.”

Yn ystod tymhorau 2023/24, mae rheolaeth INNS wedi canolbwyntio ar chwe phrif ardal yn y Parc Cenedlaethol: SoDdGA Cors Castellmartin (dalgylch Cors Castellmartin); SoDdGA Dyfrffordd Aberdaugleddau (Coedwig Penfro, Holyland); SoDdGA Aberarth Carreg Wylan (Ceibwr, Trewyddel); ACA Preseli ac ACA Afon Cleddau (Afon Wern); ACA Preseli a ACA Coetiroedd Gogledd Sir Benfro (blaenddyfroedd Afon Nyfer-Crymych a Blaenffos ac is-ddalgylch Brynberian); ac ACA Comins Gogledd Orllewin Sir Benfro a SAC Tyddewi (Afon Alun Tyddewi).

Mae Jac y Neidiwr yn dal i gael ei reoli ar tua 80 hectar o dir, gyda chefnogaeth contractwyr, gwirfoddolwyr, a staff y Parc Cenedlaethol. Mae gwirfoddolwyr yn hanfodol i lwyddiant y prosiect ac yn haf 2024, trefnwyd 18 o bartïon gwaith gwirfoddol ar draws dalgylchoedd y prosiect, gyda sesiynau’n cael eu cynnal mewn safleoedd hwylus fel Castellmartin, Tyddewi, Crymych, a Blaenffos. Yn ystod tymor rheoli 2024, cymerodd 143 o unigolion ran yn y prosiect, gan gymryd rhan mewn gweithdai addysgol a sesiynau ymarferol i dynnu Jac y Neidiwr. Mae Mathew Tebbut wedi bod yn rhan allweddol o’r trefniadau i gynnwys y gymuned yn ogystal â chydlynu contractwyr, gwirfoddolwyr a staff ar draws gwahanol safleoedd, gyda’r prosiect yn canolbwyntio ar glymog Japan a Jac y Neidiwr a rhododendron ponticum.

Prif weithgareddau yn 2023/24

• Cynnal arolwg o Jac y Neidiwr a chlymog Japan ym mhob safle. Yn y gwaith arolwg yn nalgylch Afon Wern aseswyd y risgiau posibl trwy fapio ardaloedd o bla ger yr ardaloedd a reolir. Dangosodd yr arolwg fod Jac y Neidiwr yn tyfu ar hyd ymylon ffyrdd a chyrsiau dŵr, yn ogystal ag ardaloedd mawr o bla ar diroedd preifat a allai fod yn fygythiad i safleoedd a reolir yn y dyfodol.
• Darparu cynllun monitro ar gyfer dalgylchoedd yn seiliedig ar y sefyllfa ar lawr gwlad yn ystod y gaeaf a dechrau’r gwanwyn 2024/25.
• Yn haf 2024, trefnwyd 18 o bartïon gwaith gwirfoddol ar draws dalgylchoedd y prosiect, gyda sesiynau’n cael eu cynnal mewn safleoedd hwylus fel Castellmartin, Tyddewi, Crymych, a Blaenffos, a ddewiswyd er mwyn eu hwylustod o ran mynediad, parcio a chyfleusterau cyfagos.
• Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, cyfrannodd gwirfoddolwyr dros 1,600 awr trwy dorri llystyfiant i gael gwell mynediad i dir, torri coesynnau clymog Japan oedd wedi marw a pharatoi safleoedd ar gyfer rheoli Jac y Neidiwr.
• Mae trin Jac y Neidiwr yn Afon Alun a Ceibwr – ardaloedd blaenoriaeth – wedi cael effaith gadarnhaol gyda gostyngiad sylweddol yn niferoedd Jac y Neidiwr yn ystod y prosiect.
• Gan ddefnyddio canllawiau o flaenoriaethau Partneriaeth Natur Sir Benfro, bu contractwyr, swyddogion prosiect a gwirfoddolwyr yn ymweld yn rheolaidd â safleoedd. Wrth i dymor 2024 fynd rhagddo, canolbwyntiodd mesurau rheoli fwy ar dynnu â llaw, heb fawr o ddefnydd o beiriannau, gan ymestyn y gwaith hyd at ddiwedd Awst a mis Medi.
• Amlygodd arolygon tir newydd fod achosion ychwanegol o bla Jac y Neidiwr o fewn dalgylch Ceibwr a ger Maenorbŷr yn nalgylch Penfro, a chafodd yr ardaloedd hyn eu targedu fel rhai i’w rheoli yn ystod y tymhorau sydd i ddod.
• Arweiniodd camau cyflym ar ddechrau 2024 at ddileu Jac y Neidiwr bron ar safle Dale a thrwy hynny ddiogelu’r cynefinoedd cyfagos trwy atal lledaeniad pellach.
• Cynhaliwyd tri digwyddiad yng Ngwanwyn 2024 gan gynnwys Taith Gerdded a Sgwrs yng Nghoedwig Canaston gydag Ymddiriedolaeth Elusennol Arfordir Penfro, a chynhaliwyd dau weithdy arfer gorau gydag Ymddiriedolaeth Afonydd Gorllewin Cymru, gan ddenu 36 aelod o’r cyhoedd.
• Sylwodd Ceidwaid Gogledd y Parc Cenedlaethol fod nifer o blanhigion ponticum rhododendron wedi sefydlu ym Mhenlan (safle sy’n eiddo i’r Parc Cenedlaethol a oedd gynt yn blanhigfa coed coniffer, ond sy’n rhostir bellach). Cafodd y rhain eu torri a’u trin i atal lledaeniad pellach. Bydd y Parc Cenedlaethol yn eu monitro yn y dyfodol.

Canlyniadau

• Bydd canfyddiadau arolwg Afon Wern yn darparu data hanfodol ar gyfer cynllunio prosiectau yn y dyfodol sy’n canolbwyntio ar ddiogelu Afon Wern a’r ardaloedd cyfagos rhag i rywogaethau goresgynnol ledaenu. Bydd y wybodaeth hon yn helpu i flaenoriaethu parthau clustogi a llywio’r gwaith o reoli ardaloedd wedi’u targedu mewn lleoliadau bregus.
• Wrth i’r gwaith rheoli symud ymlaen i’w ail dymor, bu gostyngiad amlwg yn nwysedd Jac y Neidiwr, gan roi cyfle i blanhigion brodorol fel bysedd y cŵn a blodau neidr ailsefydlu a ffurfio banciau hadau newydd. Mae Cydlynydd y Prosiect wedi cofnodi’r gwelliannau hyn gyda ffotograffau penodol a mapiau statws, gan ddangos effaith gadarnhaol y gwaith rheoli.
• Mae rheoli Clymog Japan yn hanfodol ar gyfer bioddiogelwch, gan ei atal rhag lledaenu ar dir comin a sicrhau bod yr ardaloedd hyn yn fwy gwydn i achosion o blanhigion goresgynnol yn y dyfodol. Trwy reolaeth effeithiol a strategaethau sy’n canolbwyntio ar y gymuned, mae Cydlynydd y Prosiect wedi sicrhau bod safleoedd yn cael eu hadfer yn raddol, ac bydd angen ymyrraeth lai dwys dros amser.
• Mae mapiau dalgylch penodol yn dangos y statws o ran rheolaeth, gan ddefnyddio codau lliw ar gyfer trefn olrhain glir. Mae mapiau statws cyfredol ar gyfer dalgylchoedd Castellmartin, Ceibwr, Wern, Tyddewi a Waterwynch wedi’u cwblhau ac maent yn dangos y cynnydd.
• Yng Ngheibwr, mae’r ardal hon bellach yn flaenoriaeth i reoli Jac y Neidiwr, gan fod y gostyngiad yn niferoedd Clymog Japan wedi sbarduno banc hadau Jac y Neidiwr i egino. Oherwydd bod Clymog Japan yn tyfu yno, nid yw’n bosibl strimio Jac y Neidiwr; felly, bydd gwaith rheoli yn nhymor 2025 yn cael ei wneud ag offer llaw yn unig.

Dathlu’r gwirfoddolwyr

Mae gwirfoddolwyr wedi bod yn hanfodol i lwyddiant y prosiect Pwyth mewn Amser. Mae’r prosiect hwn yn ceisio ehangu ei sylfaen wirfoddolwyr trwy gyrraedd cynulleidfaoedd newydd a chroesawu unigolion o gefndiroedd amrywiol. Llwyddodd i lenwi’r diwrnodau gwirfoddoli cyhoeddus bron iawn a chyflwynwyd nodau’r prosiect i bobl oedd yn anghyfarwydd â gwaith cadwraeth, gan eu gwahodd i ddysgu a chymryd rhan mewn gweithgareddau ymarferol. Meddai un gwirfoddolwr:

“Rydyn ni wedi cael effaith enfawr ar leihau Jac y Neidiwr yn yr ardaloedd lle’r ydym wedi bod yn canolbwyntio ein gwaith. Mae sesiynau wythnosol rheolaidd bob pythefnos wedi cadw Jac y Neidiwr o dan reolaeth a gallwn weld ardaloedd a oedd unwaith wedi’u gorchuddio’n helaeth bellach yn ffynnu â phlanhigion brodorol eraill.”

Er mwyn annog cymaint o wirfoddolwyr â phosibl, mae’r prosiect wedi darparu offer a dillad tywydd gwlyb, tra bod costau teithio wedi’u cynnig i gefnogi pobl i gymryd rhan yn barhaus. Yn gyfnewid am hyn, mae gwirfoddolwyr yn cael profiad ymarferol ac yn dysgu technegau rheoli y gallant eu defnyddio yn eu mannau gwyrdd eu hunain, gan gryfhau gwaith cadwraeth lleol ymhellach.

Wrth baratoi ar gyfer ymgysylltu â gwirfoddolwyr yn barhaus, mae’r prosiect wedi cynnal cyrsiau hyfforddiant cymorth cyntaf i wella diogelwch a pharodrwydd yn ystod gwaith maes. I gefnogi gweithgareddau’r gaeaf nesaf, archebwyd offer hanfodol fel sisyrnau tocio a menig hefyd ochr yn ochr â dillad tywydd gwlyb, gan gynnwys dillad gwrth-ddŵr ar gyfer gwirfoddolwyr a swyddog y prosiect, mewn ymateb i dywydd gwlyb parhaus.

Cynlluniau i’r dyfodol

Wrth i’r cyfnod dwy flynedd hwn o’r prosiect Pwyth mewn Pryd ddod i ben, nid yw’r gwaith drosodd. Wrth edrych ymlaen, bydd y prosiect yn cynnal partneriaethau gyda chontractwyr lleol ac yn ehangu’r perthnasoedd hyn wrth i anghenion y prosiect dyfu.

Yn nalgylch gwreiddiol Gwaun, mae gwaith monitro yn parhau gydag unrhyw achosion yn cael eu targedu’n gyflym i gyfyngu ymlediad o’r ffynhonnell i’r môr.

Yn nodedig, bydd yn rhaid i’r Awdurdod ystyried effeithiau newid yn yr hinsawdd wrth i stormydd mawr ddigwydd yn amlach. Achosodd Storm Darragh ddifrod sylweddol i safleoedd, yn enwedig yn nalgylch Castellmartin, oherwydd y coed a gwympodd. Gallai’r gyllideb y cytunwyd arni a mewnbwn gwirfoddolwyr yn ystod y tymor rheoli nesaf i reoli Jac y Neidiwr effeithio ar gynnydd.

Mae’r safle yng Ngheibwr wedi sicrhau cyllid ar gyfer y gwaith angenrheidiol yn y dyfodol. Yn ogystal â hyn, mae’r Parc Cenedlaethol wedi ymrwymo i barhau â’r gwaith ar y safle hwn ac mewn dalgylchoedd eraill nad ydynt wedi denu grantiau allanol hyd yn hyn ar gyfer 2025 a thu hwnt.